Veelgestelde vragen

Poly- en perfluoralkylstoffen, beter bekend onder hun verzamelnaam PFAS, zijn chemische stoffen die door de mens zijn gemaakt. Van nature komen ze niet voor in het milieu.

Er zijn heel veel verschillende PFAS; afhankelijk van welke definitie je hanteert, gaat het om duizenden of zelfs miljoenen stoffen.

PFAS hebben eigenschappen die heel aantrekkelijk zijn. Ze zijn water-, vet- en vuilafstotend, kunnen tegen hoge temperaturen en zijn goed tegen andere chemicaliën bestand.

PFAS worden dan ook op grote schaal toegepast in allerlei producten zoals voedselverpakkingen, impregneermiddelen, antiaanbaklagen van pannen, meubels, bekleding en tapijten, regenkleding, blusschuim, cosmetica, smartphones, zonnepanelen, batterijen voor elektrische auto’s, verf, smeermiddelen, afdichtingsmiddelen etc. En in tal van sectoren, waaronder de medische, industriële en textielsector, de bouw, de luchtvaart, de auto-industrie en de energiesector.

PFAS zijn extreem slecht afbreekbaar; sommige PFAS worden zelfs helemaal niet afgebroken. Daarom worden ze ook wel de forever chemicals genoemd. Van bepaalde soorten PFAS, zoals PFOS en PFOA, weten we dat ze zich in ons lichaam, in dieren en in planten ophopen, zich makkelijk en snel in het milieu verspreiden en al bij lage concentraties giftig zijn.

Veel PFAS zijn op de markt gebracht zonder dat uitgebreid is onderzocht of ze wel veilig zijn voor mens en milieu. Van de PFAS die wel grondig zijn onderzocht, baren de gezondheidseffecten zorgen. Het gaat om effecten op het immuunsysteem, op het cholesterolgehalte in het bloed en op de lever. En om nier- en zaadbalkanker.

Het RIVM is er duidelijk over: mensen in Nederland krijgen te veel PFAS binnen. Helaas weten we niet hoeveel PFAS mensen in Nederland in hun lichaam hebben. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Duitsland en Vlaanderen ontbreekt het in Nederland vooralsnog aan een structureel meetprogramma.

Uit onderzoek blijkt dat een grote meerderheid – negen op de tien Nederlanders – maatregelen wil om de PFAS-vervuiling te beperken. Slechts 4% vindt dat de overheid genoeg doet. Om deze zorgen zichtbaar te maken, zijn wij zelf een bloedonderzoek gestart. Uit elke provincie hebben we mensen uitgenodigd om hun bloed te laten testen.

Met onze kleinschalige, signalerende studie willen we laten zien dat PFAS een probleem zijn van ons allemaal en niet alleen van de mensen die rondom Chemours en 3M wonen. We willen hiermee de bewustwording over de alomtegenwoordigheid van PFAS vergroten. Ook willen we het probleem van de PFAS-vervuiling bij de politiek onder de aandacht brengen. Het is tijd dat de overheid stappen zet om de productie en lozing van PFAS te stoppen.

Van Groningen tot Limburg: uit elke provincie hebben we mensen getest. Daarnaast verzamelden we persoonlijke verhalen en zorgen, vanuit uiteenlopende achtergronden en perspectieven. Zo maken we duidelijk dat de PFAS-vervuiling ons allemaal aangaat, ongeacht waar je woont of wie je bent.

Voor het bloedonderzoek hebben we een vingerprik-zelftest gebruikt. De bloedmonsters zijn door het Belgische laboratorium van Eurofins geanalyseerd. Dat laboratorium heeft veel kennis en ervaring, mede vanwege de grootschalige PFAS-bloedonderzoeken rond 3M in Zwijndrecht (België). De testresultaten hebben we met artsen en wetenschappers besproken.

We hebben via Instagram een oproep gedaan en een selectie gemaakt op basis van persoonlijke motivatie. Na een online kennismaking nodigden we per provincie een deelnemer uit.

Uit Flevoland, Limburg en Groningen kregen we aanvankelijk geen reacties. Dankzij een oproep bij regionale media (Omroep Flevoland en RTV Noord) vonden we in Flevoland en Groningen alsnog deelnemers. Voor Limburg, Utrecht en Zuid-Holland vonden we deelnemers via ons eigen netwerk. Uit de laatstgenoemde provincie doen twee mensen mee. Dat brengt het totale aantal deelnemers op dertien.

Nee, dat is helaas niet meer mogelijk. Wil je op de hoogte blijven van eventuele vervolgonderzoeken naar PFAS en andere chemische stoffen? Volg ons dan op Instagram.

Het laboratorium heeft de bloedmonsters van onze deelnemers geanalyseerd op dertien veel in het bloed voorkomende PFAS:

1. PFBA (perfluorbutaanzuur)
2. PFPeA (perfluorpentaanzuur)
3. PFHxA (perfluorhexaanzuur)
4. PFHpA (perfluorheptaanzuur)
5. PFOA (perfluoroctaanzuur)
6. PFNA (perfluornonaanzuur)
7. PFDA (perfluordecaanzuur)
8. PFUnDA (perfluorundecaanzuur)
9. PFDoDA (perfluordodecaanzuur)
10. PFBS (perfluorbutaansulfonzuur)
11. PFHxS (perfluorhexaansulfonzuur)
12. PFHpS (perfluorheptaansulfonzuur)
13. PFOS (perfluoroctaansulfonzuur)

Deze kunnen worden gemeten vanaf een concentratie van 0,10 nanogram (ng) per milliliter (mL).

Alle deelnemers aan ons onderzoek hebben PFAS in hun bloed. Bij iedereen zijn PFOS en PFOA aangetroffen en bij bijna iedereen (elf van de dertien deelnemers) PFHxS. Onze uitkomsten komen overeen met die van internationale studies.

Er is één deelnemer die zeven soorten PFAS in het bloed heeft; er zijn ook twee deelnemers met ‘slechts’ twee soorten PFAS. Bij één deelnemer vonden we vijf PFAS; bij zes deelnemers vier PFAS; en bij drie deelnemers drie PFAS.

PFAS krijg je vooral binnen via voedsel en drinkwater, maar ook binnenshuis via stof of consumentenproducten die PFAS bevatten.

Mensen in Nederland krijgen volgens het RIVM via voedsel meer dan drie keer zoveel PFAS binnen als via drinkwater. Vis is een belangrijke bron van blootstelling; andere bronnen zijn koffie, thee, graanproducten, melkproducten, vlees, eieren, fruit en groenten. Vooral eieren van hobbykippen kunnen veel PFAS bevatten. Ook in schaal- en schelpdieren komen veel PFAS voor. Via drinkwater dat afkomstig is van grondwater krijg je minder PFAS binnen dan via drinkwater uit oppervlaktewater.

Dat komt doordat lucht, water en bodem vervuild raken bij de productie, verwerking en uitstoot van PFAS, en bij het gebruik van producten waar PFAS in zitten.

Er zijn in Nederland ‘PFAS hotspots’ aan te wijzen, bijvoorbeeld plekken waar PFAS geproduceerd, geloosd en verwerkt zijn/worden of waar blusschuim is gebruikt, zoals vliegvelden, oefenterreinen en locaties waar incidenten plaatsvonden (zoals het ongeluk met een sprinklerinstallatie op Schiphol in 2008).

Er is ook sprake van aanvoer uit het buitenland. Via de Rijn, de Maas en de Schelde komen duizenden kilo’s PFAS per jaar ons land binnen.

PFOA is veel gebruikt bij de productie van fluorpolymeren, waaronder PTFE/teflon, bekend van de antiaanbaklaag in pannen en ander kookgerei. Maar ook voor tapijten, kleding, coatings voor verpakkingen, verf, blusschuim, medische hulpmiddelen en implantaten is PFOA gebruikt.

PFOS is onder meer gebruikt in elektrische en elektronische onderdelen, blusschuim, hydraulische vloeistoffen, textiel, medische hulpmiddelen en ongediertebestrijdingsmiddelen. PFHxS geldt als alternatief voor PFOS.

PFOS en PFOA behoren tot de oudste PFAS. De belangrijkste PFOS-producent was 3M. De 3M-fabriek in Zwijndrecht (België) heeft grote hoeveelheden PFOS gemaakt en geloosd. Hierdoor is de Westerschelde ernstig vervuild geraakt. De bekendste PFAS-producent in ons land is Chemours (voorheen DuPont) in Dordrecht. Chemours heeft jarenlang, met toestemming van de overheid, tonnen PFAS geloosd, waaronder PFOA.

PFOS en PFOA zijn de PFAS die het eerst aan banden zijn gelegd. De Europese POP-verordening verbiedt PFOS sinds 2010, PFOA sinds 2020 en PFHxS sinds 2023. In Nederland zijn alle PFAS sinds eind 2024 aangemerkt als Zeer Zorgwekkende Stoffen.

PFOS en PFOA worden de legacy PFAS genoemd. Ze zijn in grote delen van de wereld inmiddels verboden maar in het verleden veel gebruikt en uitgestoten, waardoor ze nog steeds in het milieu aanwezig zijn. Sterker nog, het zijn de PFAS die het meest voorkomen in bodem, sediment, slib en biota (levende organismen). We krijgen ze dus ook steeds opnieuw weer binnen. PFOS en PFOA tonen daarmee aan hoe ernstig en vrijwel onomkeerbaar het probleem van de PFAS-vervuiling is. En hoe belangrijk het is om nu in te grijpen.

PFOS, PFOA én PFHxS staan alle drie te boek als persistente organische verontreinigende stoffen (POP’s). Dat zijn door de mens gemaakte stoffen die heel langzaam afbreken, ophopen in het lichaam en giftig zijn. De geschatte eliminatiehalfwaardetijden (de tijd die je lichaam nodig heeft om de helft van een ingenomen hoeveelheid stof af te breken) lopen uiteen van 2,1 tot 10,1 jaar voor PFOA; van 3,3 tot 27 jaar voor PFOS; en van 4,7 tot 35 jaar voor PFHxS.

PFAS verhogen het risico op bepaalde schadelijke gezondheidseffecten. Het gaat om effecten op het immuunsysteem, op het cholesterolgehalte in het bloed en op de lever. En om nier- en zaadbalkanker.

Of deze gezondheidseffecten daadwerkelijk optreden, hangt onder andere af van hoeveel PFAS je gedurende de tijd binnen hebt gekregen. Effecten op het immuunsysteem worden als eerste verwacht.

De kennis over de gezondheidseffecten van PFAS is nog volop in ontwikkeling. Instanties en wetenschappers wereldwijd leggen ook verbanden met allerlei andere aandoeningen.

De Europese Voedselveiligheidsautoriteit (EFSA) heeft een gezondheidskundige grenswaarde afgeleid voor vier veelvoorkomende PFAS samen: PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS. Deze waarde, waar ook het RIVM momenteel mee werkt, is 4,4 nanogram per kilogram lichaamsgewicht per week. Zoveel van deze PFAS mag je volgens de EFSA langdurig iedere week binnenkrijgen zonder dat er schadelijke gezondheidseffecten verwacht worden. Dit komt overeen met 6,9 nanogram (ng) per milliliter (mL) bloed. In ons bloedonderzoek zitten vier van de dertien deelnemers boven deze grenswaarde.

Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) van de Wereldgezondheidsorganisatie classificeert PFOA als kankerverwekkend voor mensen en PFOS als mogelijk kankerverwekkend.

Wetenschappelijke consensus over een veilige grenswaarde ontbreekt vooralsnog. Hiervoor is meer onderzoek nodig. Er lijkt een groter risico te zijn naarmate PFOA-bloedwaardes toenemen.

Volgens het RIVM worden we vrijwel allemaal aan PFAS blootgesteld.

De aanwezigheid van PFAS in je bloed zegt echter niet of ze je gezondheid hebben geschaad of in de toekomst zullen schaden. Gezondheid wordt door meerdere (risico)factoren beïnvloed en (een hoge) PFAS-blootstelling is er één van.

Blijft staan dat PFAS stoffen zijn met schadelijke effecten op de gezondheid. Omdat ze nauwelijks afbreekbaar zijn, vormen ze een onacceptabel risico voor huidige én toekomstige generaties. Daarbij staan aangekondigde maatregelen om PFAS te beteugelen, zoals een Europees verbod, onder druk. Dat vinden wij wel degelijk iets om je zorgen over te maken.

Helaas is er geen bewezen behandeling om PFAS uit je lichaam te verwijderen.

De Vlaamse overheid deelt in deze flyer een aantal tips. Het zijn merendeels aanbevelingen die wetenschappelijk aantoonbaar werken om je algehele blootstelling aan schadelijke chemische stoffen te beperken. In die zin vinden wij ze waardevol.

Tegelijkertijd hebben we onze bedenkingen. Omdat je vooral via voedsel en drinkwater PFAS binnenkrijgt, is het een bijna onmogelijke opgave voor jou als individu om je blootstelling te beperken. Vandaar dat Tegengif ervoor pleit het probleem bij de bron aan te pakken via een totaalverbod op PFAS. Wat ons betreft ligt de bal bij de overheid om ons, en de generaties na ons, tegen de schadelijke gevolgen van PFAS te beschermen. Daarom maken wij ons, samen met organisaties uit Nederland en Europa, hard voor betere wetgeving en uiteindelijk een verbod op alle soorten PFAS.

Wil je toch iets doen? Dan zijn dit een aantal tips die wij relevant vinden:

1. Volg de geldende adviezen voor jouw regio en/of persoonlijke situatie:
   • Het advies van het RIVM voor de regio Dordrecht en Helmond om op bepaalde plekken geen groenten en fruit uit moestuinen te eten. Op sommige plekken wordt ook het bewateren van moestuinen met slootwater afgeraden.
   • Het advies van het RIVM om in de regio Zuid-Holland Zuid en de gemeente Altena geen eieren van hobbykippen te eten.
   • Het advies van GGD-ZHZ voor de hele Alblasserwaard om geen lokaal gevangen vis te eten.
   • Het advies van het Voedingscentrum dat het regelmatig eten van zelfgevangen zoetwatervis of schaaldieren uit Nederlandse wateren afraadt. Voor vis, garnalen en oesters uit de Westerschelde luidt het advies om dat zo min mogelijk te doen.
   • Het advies van het Voedingscentrum om het eten van bepaalde soorten vis en schaal- en schelpdieren door zwangere vrouwen te vermijden.
   • Het advies op www.zwemwater.nl/pfas om op bepaalde plekken niet te zwemmen, zo min mogelijk zwemwater en (zee)schuim in te slikken en na het zwemmen te douchen/je handen te wassen voordat je iets eet. En om kinderen en huisdieren niet in (zee)schuim te laten spelen.
2. Eet gevarieerd en kies voor biologisch.
3. Zoek uit wat de concentratie PFAS in jouw drinkwater is. Bekijk de site van je waterleverancier of vraag deze informatie bij hen op; en spreek hen erop aan als de waarden (te) hoog zijn.
4. Ventileer je huis en maak het regelmatig schoon.
5. Spuit je schoenen niet in met impregneerspray en koop meubels die niet geïmpregneerd zijn. Doe eventueel navraag bij de leverancier.
6. Koop PFAS-vrije producten (kleding, pannen, cosmetica, etc.) en vraag leveranciers naar de chemicaliën in de producten die je van plan bent te kopen. Daarmee help je een markt voor PFAS-vrije producten te creëren. Op Instagram delen wij regelmatig product- en andere tips. Bijvoorbeeld deze voor het herkennen van PFAS in cosmetica.

1. Wij willen een Europees verbod
   Het is belangrijk om de PFAS-vervuiling Europees aan te pakken. Ook in de landen om ons heen worden PFAS geproduceerd, gebruikt en verwerkt. Momenteel is zo’n Europees verbod op PFAS in de maak. Helaas lobbyen bedrijven die PFAS produceren en gebruiken voor allerlei uitzonderingen. Chemours loopt daarbij voorop zoals je kunt lezen in de publicaties van het Forever Lobbying Project. Wij vinden dat de Nederlandse regering zich hard moet maken voor een zo ambitieus mogelijk PFAS-verbod met zo min mogelijk uitzonderingen. Daar zetten wij ons, samen met andere organisaties in Nederland en Europa, voor in.
2. Wij willen dat de uitstoot van PFAS in Nederland op korte termijn tot nul wordt gereduceerd
   Een meerderheid van de Tweede Kamer wil dat de regering vóór de zomer van 2025 een verbod uitwerkt dat hiertoe leidt. Tegengif heeft met omwonenden een brief aan de staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat, Chris Jansen, geschreven om erop aan te dringen dat dit verbod er ook snel komt.
3. Wij willen een nationaal biomonitoringsprogramma
   Uit het kleinschalige onderzoek van Tegengif blijkt dat bij burgers uit heel Nederland PFAS worden gevonden. Het is cruciaal dat de overheid regelmatig monitort aan welke schadelijke chemicaliën Nederlandse burgers blootstaan zodat ze adequate maatregelen kan nemen. Dit is conform het advies van de Gezondheidsraad.

Actie en petitie

Wij vinden dat de politiek aan zet is om burgers te beschermen tegen PFAS. Maar het is ook belangrijk dat wij van ons laten horen. Dat kan door de petitie van WeMove Europe te ondertekenen.

Heb je een vraag over ons bloedonderzoek of wil je reageren? Dan kun je het contactformulier op deze site invullen.

Voor vragen over je gezondheid en PFAS kun je terecht bij de GGD in jouw regio. Ook de website van het RIVM is informatief.

In België krijgen mensen met een hoge PFAS-blootstelling het advies om bij gelegenheid met hun huisarts in gesprek te gaan. Vooral als er ook sprake is van andere risicofactoren (overgewicht, roken, suikerziekte, hoge bloeddruk) of bij zwangerschap. In Nederland luidt het advies om bij klachten contact op te nemen met je (huis)arts.